De Nederlandse koopvaardij en haar cruciale rol tijdens WO II

De Nederlandse koopvaardij leverde de grootste Nederlandse bijdrage aan de geallieerde strijd en eindoverwinning. Volgens de Engelse minister Winston Churchill was het openhouden van zeeroutes en havens allesbeslissend. Over het leven aan boord las ik in ‘’Lammeren onder wolven.’’

Het wel en wee van de Nederlandse koopvaardij en haar bemanning herleeft in ‘’Lammeren onder wolven.’’ Auteur Jacob Haasnoot is een zoon van Cornelis en een neef van Jacob. Beide broers staan centraal in deze oorlogskroniek.
Ze verhaalt over de belevenissen op zee en de gevolgen daarvan voor betrokkenen. Ik ontmoette de auteur tijdens de opening van de expositie 200 jaar KNRM in het Katwijks Museum.  In de aanloop naar 6 juni 2024 las ik het boek.   

Katwijk en de Nederlandse koopvaardij

Beide broers werden opgevoed met de Bijbel in het hechte gezin van visser Haasnoot. Deze speelde een belangrijke rol binnen de traditioneel Hervormde gemeente van zeedorp Katwijk en vormt dan ook een van de rode draden in ‘’Lammeren onder wolven’’
Daarnaast leverde het geslacht Haasnoot in de 19^e eeuw liefst vier generaties gezagvoerders. De liefde voor de koopvaardij zat er bij beide broers dan ook diep in. In 1938 monsterde Jacob aan. In september 1939 volgde Cornelis. Daarmee maakte hij zijn jongensdroom waar.

De Nederlandse koopvaardij in 1939

Feiten en gebeurtenissen zijn verweven in het persoonlijk verhaal van beide broers Zo lees ik dat kort na het aan boord gaan de hel losbreekt wegens de oorlogsverklaring van Engeland en Frankrijk aan Duitsland (3 september 1939). Vanaf 10 mei 1940 is ook Nederland in oorlog met Duitsland. 
Op 6 juni 1940 wordt de vaarplicht afgekondigd. Deze gold voor alle Nederlandse koopvaardijschepen buiten Nederland met hun bemanning. Voortaan maakten ook zij deel uit van de geallieerde krijgsmacht ter zee.

De Nederlandse koopvaardij en koningin Wilhelmina

De auteur verhaalt over de eerste radiotoespraak van koningin Wilhelmina op 28 juli 1940, waarnaar de bemanning luistert. Ze vergelijkt de oorlog als een strijd tussen het goede en kwade, een strijd tussen God en ons geweten enerzijds en anderzijds de duistere machten die in deze wereld hoogtij vieren.
Daarin bespeurt Cornelis Haasnoot de bekende Bijbeltekst: ’Want wij vechten niet tegen mensen van vlees en bloed, maar tegen de overheden, tegen de machten, tegen de geweldhebbers van deze wereld.’

Slecht bewapend  

De auteur levert indirect ook kritiek op de Nederlandse overheid. Een van de punten is het onderschatten van het oorlogsgevaar, zoals onvoldoende wapens tijdens de eerste oorlogsmaanden. Tijdens een luchtaanval door doodseskaders had zijn schip de Hercules slechts één mitrailleur aan boord.
Een kritische toon aan het eind van het boek doet het schaamrood naar de kaken stijgen. Dit betreft de zeer onterechte behandeling van Cornelis. Wegens ziekte komt hij na zijn invasiereis op D-day te laat terug aan boord. Zonder naar de redenen te vragen krijgt hij als straf twee maanden cel. En dat na zijn enorme inzet voor het vaderland.

Machtswellust

Zes jaar lang leefde Cornelis in een hel ontstaan door de machtswelllust van de Duitsers, Italianen en Japanners. Genadeloos torpedeerde de vijand met onderzeeboten (grijze wolven) de konvooien van de Nederlandse koopvaardij. Deze voeren altijd door. “Tussen in doodsnood verkerende drenkelingen baanden ze zich een weg’’, schrijft de auteur. Hij neemt je als lezer mee naar een wereld waarin mensen zich slechts een schietschijf voelen.

Huzarenstukjes Nederlandse koopvaardij

De auteur brengt met zijn boek een eerbetoon aan de Nederlandse koopvaardij. Tijdens een konvooireis werd een Duitse U-boot gekaapt. Daarin bevond zich het complete codemateriaal met de routekaarten en zelfs de codeermachine.
De Duitse strijdkrachten gebruikten deze voor de communicatie met de U-boten. Dat zou van enorme betekenis blijken voor het verdere verloop van de Slag om de Atlantische Oceaan.
Intussen zocht Cornelis menige keer naar de betekenis van het steeds weer oplaaiende inferno van geweld. Waar stierven zij voor? Was er een groter belang dan hun eigen leven?

Koopvaardijschip Poelau Bras

Cornelis’ broer Jacob monsterde in mei 1941 aan op de Poelau Bras. Op 8 december 1941 pleegde Japan een verassingaanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour. Kort daarna verklaarde de Nederlandse regering in ballingschap de oorlog aan Japan.
Ook daarmee kreeg de Nederlandse koopvaardij een grote betekenisvolle rol in de oorlogsvoering. De auteur beschrijft de gevolgen daarvan in het aangrijpende hoofdstuk ‘’Cycloon.’’

Cycloon

Voor de bommenregen van de vijand vormde de Poelau Bras op 7 maart 1942 een weerloze prooi. Voor dit hoofdstuk vol gruwelijkheden moest de auteur zich enorm inleven.
Daarnaast maakte hij wellicht gebruik van door oorlogscorrespondent William Mc Dougall geschreven artikelen. Het schip werd op 7 maart 1942 gebombardeerd. Dit staat bekend als een van de grootste tragedies in de strijd van Nederlands-Indië tegen Japan.

Bizar en waanzinnig

Jacob overleefde de strijd. In een reddingsloep dreef hij samen met zesenvijftig drenkelingen wel vier dagen rond op de Indische Oceaan. Zouden ze Sumatra bereiken voor ze stierven van dorst, hitte en honger? In deze bizarre toestand welden woorden op die Jacob zijn moeder vaak had horen reciteren.
‘’Wees dan niet bezorgd over de dag van morgen. De dag van morgen zal voor zichzelf zorgen. Elke dag heeft genoeg aan zijn eigen kwaad.’’ (Mattheus 6:25-34).
Eenmaal aan wal belandde Jacob in een Japans concentratiekamp. Daar overleed hij eind augustus 1942. Hij werd amper 22 jaar oud. Dit hoofdstuk doet mij als lezer de waanzin van oorlog intens beseffen.

D-Day

Met hoofdstuk ‘’Vloedgolf’’ geeft de auteur mij als lezer een gevoel van euforie. Dit gaat over Operatie Neptune op 6 juni 1944. Zo heette het eerste marine-onderdeel van Operatie Overlord, de grootschalige landing op de kust van Normandië met
een armada van bijna drie miljoen man,1213 oorlogsschepen en 4126 koopvaardijschepen.
De auteur noemt het een ‘’infernale slachting’’. Het was het begin van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Direct na de bevrijding op 5 mei 1945 koersten de schepen van de Nederlandse koopvaardij naar de Pacific. Daar streden ze tegen Japan. Pas op 15 augustus 1945 kwam daar vrede met de capitulatie van Japan.

Emotionele lading

‘”Lammeren onder wolven’’ heeft een hoge emotionele lading. De auteur droeg het boek op aan zijn vader Cornelis. Hij monsterde begin oktober 1939 aan op zijn eerste koopvaardijschip.
Naast zijn diepgaande research verplaatste de auteur zich in het leven van zijn vader en oom. Dat geldt vooral voor zijn oom Jacob aan boord van de Poelau Bras.

Interessante links voor dit artikel

• “Lammeren onder wolven” verscheen in maart 2024 bij uitgeverij Triple Books. Auteur: Jacob Haasnoot Prijs € 22,50, 269 pagina’s. ISBN 978 90 83351 79 7
• Ik ontmoette auteur Jacob Haasnoot in het Katwijks Museum tijdens de opening van de expositie 200 jaar KNRM.
• Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie en Netwerk Oorlogsbronnen startte in maart 2021 het crowdsourcingproject ‘De koopvaardij in de oorlog 1940 – 1946’, Van vrijwilligers wordt gevraagd de informatie van de circa 66.300 persoonskaarten in te voeren.

Wist je dat?

Wist je dat voor de Nederlandse Koopvaardij de oorlog al begonnen was op 9 september 1939? Die dag liep het vrachtschip Mark ten noorden van de Waddeneilanden op een Duitse mijn. Vanaf 9 september 1939 was oorlog de dagelijkse en harde realiteit.